30 Apr
Diccionario en mixteco

Diccionario mixteco-español

A


aan 

an

si ire 

esta particula dice que la oracion es una pregunta. –¿Án kâní ní nú ndóó nåveße ún? –Uun, kâní kú yå; ndå såtá kondo kaá ví kú yå. –¿Vive muy lejos tu familia? –Sí, vive muy lejos; hasta detrás de aquel cerro. 

ajan 

asi es 

aju

ajo

aki 

rancio 

ana

corazón 

ana 

alma 

ana kuu

¿quien eres?

An chi-i- 

O (conjunción)



Anduxin 

Año pasado



And-i-v-i- 

Cielo

And-i-v-i- nundoo

Nave espacial

And-i-v-i- taa

Astronautas

Av-i-on

Avion

Añu

Alma

Añu

Sentimiento

ahna

apestoso

ama

cuando

andyaya

El infierno

añima

El corazon 

asi

sabroso

a su’a

asì

atu

Sabor agarroso

atu

acido 

atu

Palabra interrogativa

a tsa ntsinù

terminò

avi

si

axa tsa’an

huele a orin 

àyà

olor que es desagradable

azi

sabroso

a’an 

no 




C


ca

Mas, demas

caa

La cubeta

caa

La palangana

Caan yo

Nos acostumbramos

Caan yo

Lo inyectamos

Caa ñi

Juntos 

Caa ñuhu

codorniz

Caa tuu yo

Estamos acostados 

Caa yo

Parecemos 

caca

cal

Cacu yo 

Nacemos 

Cacu yo

Nos salvamos

Cahan caya yo  

Hablamos en voz baja 

Cahan ndyoo yo

rogamos

Cahan nuu yo

Nos avergonzamos

Cahan yo

Hablamos 

cahma

Ruidosamente 

cahmu

El tecolote

Cahndi si

Se revienta 

cahnu

Grande 

Cahnu iñi yo

Tenemos valor 

Cahñi toon 

El tetano

cahvi

herido

Cahvi yo

Lo leemos


Ch


chaa

escribe 

chaà

hombre 

chàan 

frente 

chàa chii

hombre inteligente 

Cha'a

Chinche

Cha'a 

Bule

Cha'a 

Guaje

chakà

aquel señor 

chaka

pescado, pez

chancha 

roto



Cha'ma

Capullo

Cha'ma

Pulmon

Cha'ma kaxin

Machucar

Cha'ma vita

Suave

Cha'vi 

Liendre

Cha'vi 

Pagar

Chaa

Tocar un instrumento

Chacha

Cabello (de planta de maiz)

Chaka

Pescado

Chaka

Pez

Chakatu

Añadir

Chaka...ini

Comprender

Chanuu

Atravesar

Chanuu

Cruzar

chata 

hembra (aves)

Chata'an

Conectar

Chata'an

Unir

chava 

casa enramada 

Chayika

Obligar

chàyo

este señor 

cha’vi 

liendre

cha’vi 

paga 


Chee

Importante

Chee, yata

Viejo

Chelu

Becerro

Chi

Porque

Chi

Porque sino

Chi'i 

Clavar

Chi'i

Cocinar

Chi'i

Golpear

Chi'i

Plantar

Chi'i

Sembrar

Chi'i

Untar

Chi'iyo

Cocer

Chii

Barriga

Chii

Debajo

Chii

Dentro

Chii, ini

Estomago

Chii,t-i-xin

Estomago

Chikaa

Poner objetos

Chikaa sk-i-v-i-

Meter

Chikas-i-

Cubrir


Chiko tukwe' e cha' u

Hormiga

Chit' nu

Horno

Chikua'a

Trazar

Chikuiti

Juntar

Chinda'a

Empujar

Chindee

Apoyar

chindoo 

poner  (sentados o acostados, de objeto en plural)

chindù’ù

poner(sentados o acostados de objeto en singular)

chinùù

poner encima (objeto singular)

chiñu

trabajo

chita

platano

chi’yò

cocer, hervir 

chi’yo

nido

chùtù

se llena




I

I'ni

Hacer calor

I'ñu

Hace tres dias

I, y-i-

El (persona)

Icha

Cesped

Icha

Pasto

Icha ndayo'o

Zacate

Ichi

Autoridad

Ichi

Camino

Ichi

Permiso

Ichi

Sed

Ichi

Vez

ichi

machete

ichi

seco

Ichi cha'a

Por aca

Ichi chii

Por ahi

Ichi ini

Por dentro

Ichi  ninu

Por arriba 

Ichi s-i-k-i-

Por encima

Ichi vee

Por abajo

Ichi xata

Por atras

Ichi xii

Secarse

Ichi, ya xa'a

Por

Ich-i-

Seco

Idi, ixi, xini

Cabello

Idu

Ciervo

Idu

Venado

ii

esposo

delicado

ììn

està

iìn

cuero

iin

un, uno

iin

muy  (Da fuerza al verbo o adjetivo que le sigue. Se puede traducir también como fuertemente, totalmente o completamente.)

iìn 

sal

iin

nueve

ì’ìn

temazcal

Ikan 

Alla(fuera de la vista)

Ikan

Aquello (fuera d la vista)

Ikan

Ese (lejos)

ikan

hacer

ikàn

por eso

ikìn

calabaza

Iku

Campo

ikù

monte



Iku ñuu, kiuun

Anteayer

Ina

Perro

Ina t-i-kue'e

Perro rabioso

Indika

Deveras

Indoso

Pechos

ìndù’ù

esta

Ini

Adentro

ini

mercado

Ini 

Dentro (de algo)

i’nì

caliente

Ini nda'a

Palma de la mano

Inka

Próximo

inka

otro 

inkù

¿que?

Inu

Cigarro

ìnù’ù

esta encima

iñu

seis

i’ñu

hace tres dias 

isa

pasado mañana

ìtà

tierno(plantas, gentes, animales)

ita

flor

ita

rio

ita ita 

xochapa

ìtìn

izquierdo

itìn

ocote

itu

milpa

itùn

arbol, palo

ivà

padre, papà

ivì

petate

ìvì

gente, personas 

ivi

barranca

ixi

cabello, pelo

ìyo

hay

iyo 

peligroso



-i- 


Secreto

Ichi

Machete

Ií, ika...ini

Delicado

Inka

Otro

Ivi

Personas

Iyo

Peligro

Iyo kue'e 

Peligroso

Ii

Esposo

Ii

Sangrado

Ii

Santa

Ii

Santo

Iin

Alguien

Iin

El (indefinido)

Iin

Nueve

Iin

Un

Iin

Uno

Iin

Una

Iin cientu

Cien

Iin ni, iin nuu

Igual

Iin nuu

Unido




J

ja 

ya

ja 

lo que 

ja kuu 

ademas 

ja vixi 

fruta 

jaa

nuevo 

jaa

hincharse 

jaa

llega, vuelve

jaan

compra

jacha

escarba 

jachanuu

distribuye 

ja’a 

aqui 

ja’a

pie 

ja’a

a favor de 

ja’a

esta, este

ja’a

da 

ja’a ini 

ser soberbio

ja’a nuu 

presta 

ja’a yoo

principio de mes

ja’an

abono 

ja’an 

va

ja’i

lastimar

ja’ini

en la tarde


K

Ka

Más 

kaà

alla

kaa

bañar

kàà

campana

Ka'a

Barato

Ka'a

De balde

Ka'a

Resultado

Ka'a

Sin resultado

Ka'an

Anunciar

Ka’an

Hablar

Ka’an

Reclamar

Ka'an nda'vi

Implorar

Ka'an ndaa

Jurar

Ka’an tuku

Repetir

Ka’an xaa

Hablar fuerte

Ka’an xe'e 

Susurrar

Ka'in t-i-i-

Pegar

kaka

andar, caminar

kàkà

cal

kakin

colocar

kaku

nacer

kaku

escapar, salvarse

kama

rápido

Ka'mi 

Fumar 

Ka'mi, kayu 

Quemar 

Ka'ncha…ini

Desanimar

Kan'da 

Romper

Kand-i-

Germinar

Kand-i-

Reventar

Kand-i-, sika’nd-i-

Explotar

Ka'ni

Cazar

Ka'ni

Fiebre

Ka'ni

Sudor

Ka'nu

Cortar (cosas largas)

Ka'nu

Lastimar

Ka’un chee

Grande



L

La'la

Andrajoso

La'la

Roto

Lakua

Pus

Lasu

Trenza

Latu

Arado

Latun, luvi

Hermoso

Latun,luvi, t-i-l-i-

Bonito

Laxan

Chachalaca (ave)

Leke

Huesudo

Leko

Biseps

Leko, leso, burru

Liebre

Lelu

Cordero

Leso

Conejo

Li'i

Gallo

Liki

Pájaro carpintero

Litu

Cabrito

Litu

Chivito

Lo'o

Por favor

Lonchi

Maguey cocido

Lu'lu

Botón (de flor)

Lu'lu

Capullo (de flor)

Lulu

Chico

Lulu, lo'o

Pequeño

Lusu

Rata

Lusu

Raton

L-i-v-i-

Resbaloso

L-i-k-i-

Corto



M

Ma'a, ma'a ichi

Donde

Ma'an

Mapache

Ma'na

Sueño

Ma'ñu

En medio

Maa

Mismo

Maa -i--i-n ni

Solo uno

Maa -I—i-n ni

Uno solamente

Mani

Puro

Mani

Solo

Mani niña

Sola

Mami ñ-i-ñ-i-

Siempre

Masana

Manzana

Meke

Cerebro

Meke

Sesos

Mi'i

Desperdicio

Mini

Lago

Minu

Epazote

Musu

Mozo




N

Na

Ellas

Na ichi

Por dónde

Na'a

Gentes

Na'an

Recordar

Na'ichi

Resecar

Na'in

Calma

Na'in

Queto

Na'in

Silencioso

Na'ña

Higuerilla(planta)

Na,navi,nava

Cual

Na,saña, nde'e

Nosotros(formal)

Na,sapa,ye'e

Yo (informal)

Naa

Mismos

Naa

Perderse

Naa ini

Olvidar

Naa..ini

Admirar

Nakacha

Lavar

Naka'vi

Contar de nuevo

Nakani…ini

Arrepentirse

Nakaxi

Elegir

Nakaxi

Escoger

Nakoo

Preparado

Naku'u

Afilar

Nakua'a

Devolver

Nakua'a

Entregar

Nakuatu

Rezar

Nakuni

Reconocer

Nama

Amole

Nama

Defender

Nama

Jabon

Nama

Pared

Nama

Protejer

Nama

Rescatar

Nama, na, nuu

Cuando

Nama, sama

Cambiar

Nan'u ndoo

Grandes

Nana

Madre

Nana

Mama

Nana chiso

Suegra

Nana lina

Madrina

Nana uu

Madrastra

Nanda'a

Lavarse las manos

Nanda’a, stinda'a

Casarse

nanda'a, tinda'a

Casar

Nandaa

Un rato

Nandi'i

Al rato

nandi'i, ɨɨn nuu ni

Rato

Nani

Lagos

Nanu

A donde

Nanuu

Abrazarse

Nasa

Cuando

Nasa'a

Reconstruir

Nasa'a

Rehacer

Nasaa

Como

Nasama

Intercambiar

Nasama

Trasladar

Nasikaa

Peinar cosas

nasitutu

Recoger

nasitutu

Rejuntar

nata'vi

Resquebrajar

nata'vi, teta'an

Repartir

Nava

Para que

navi, unku

Quién

Naxiko

Revender

naxista, ti'vi

Barrer

Nayuu

Lamer

Naña

Chayote

Nbaa

Compadre

Nchaa

Azul

Nchaa

Costar

nchaa, kanu

Valer

Nchaka

Resistol

nchaka, nɨɨ

Todo el dia

nchaka, sɨkɨ

Pegamento

Ncho'o

Chupamirto

Ncho'o

Chuparrosa

Ncho'o

Colibrí

Ncho’o

Picaflor

Nda

Cual

Nda

Ellos

Nda'a

Mano

Nda'a

Pata delantera

Nda'a

Rama

Nda'a

Seña

nda'a kua'a

Mano derecha

nda'a sati

Mani izquierda

nda'a yuku

Hoja

nda'i

Chillar

nda'i

Ladrar

Nda'va

Apagar

Nda'va

Borrar

Nda'va

Pobre

Nda'va

Triste

nda'vi, suchi nda'vi

Huerfano

nda'yu, nda'ɨ

Lodo

nda'ɨ

Barro mojado

nda'ɨ

Cantar (el pájaro)

nda'ɨ

Lodoso

nda'ɨ

Piar

nda'ɨ

Regañar

nda, ndavi, unku

Que

Ndaa

Nivel

Ndaa

Breve

Ndaa

Breve tiempo

Ndaa

Exactamente

Ndaa

Ixtle

Ndaa

Nivel

Ndaa

Plano

Ndaa

Subirse

Ndaa

Verdaderamente

Ndaa

Verdadero

Ndaa, kaa

Subir

ndaayuu

Turquesa (piedra presiosa)

ndachi

Volar

Ndachu

Porque

Ndai

Martajar

ndai, nducha minu

Caldo

ndaka, ndaku

Siguiente

Ndakaa

Llave

Ndaki

Aspero

Ndaku

Allá adelante

Ndaku

Escoba

Ndaku

Imitar

Ndaku

Parecer

Ndaku

Pozole

ndakɨ

Entero

ndakɨ

Rasposo

Ndasi

Afeminado

Ndasi

Marica

Ndasi

Maricon

Ndasi

Miedoso

Ndasi

Puto

ndasɨ

Obstruir

Ndata

Abrirse

ndatiñu

Posesion


Ñ

Ña

Ella

Ña

Ese (cerca)

Ña

Señora

Ña Lulu, suchi lili

Niña

Ña suchi

Muchacha

Ña ta'an

Paisana

Ña tas-i-

Bruja

Ña ña'a

Novia

Ña ña'nu

Anciana

Ña'a

El(fruto u objeto)

Ña'a

Ellos(fruto u objeto)

Ña'an

Mujer de la calle

Ña'an

Puta

Ña'an

Ramera

Ña'an

Sucio

Ña'an

Temprano

Ña'an

Ven

Ña'an lulu

Señorita

Ña'mu

Batata

Ña'mu

Camote

Ña'nu

Mayor

Ña'nu

Respetado

Ña'nu

Viejo (usado)

Ña, ña -i-'-i-

Mujer

Ñaa

Allá (cerca)

Ñaa

Aquello(cerca)

Ñaa

Oscuro

Ñaa xini

Ser tonto

Ñaa xini

Tonto

Ñakuasun…ini

Ser envidiosos

ñakui'na

Ladrona

ñakuxi, kuxi

Flojo (que no apreta)

ñakuxi, xuxan

Perezoso

Ñama

Ágil

Ñama

Ligero

Ñama

Totomoxtle

Ñanga

Chiste

Ñani

Hermano (del hombre)

Ñani se'e

Primo

ñani ta'an

Prójimo

Ñani uu

Medio hermano

ñani ta'an

Amigo (del hombre)

Ñaña

Sepultura

Ñaña

Tumba

Ñu'ma

Humo

Ñu'u

Suelo

Ñu'un

Arrastrar

Ñu'un

Electricidad

Ñu'un

Fuego

Ñu'un

Lumbre

Ñu'un

Luz

Ñu'un

Terreno

Ñu'un

Tierra

ñu'un kaxin, ñu'un vixi

Tierra humeda

ñu'un kixin

Barro

ñu'un ni'ni

Tierra caliente

ñu'un te'e, ñu'un ndaa

Desierto

ñu'un ñitɨ

Tierra arenosa

ñukuii ina

Zorro

Ñuma

Cera

Ñunu

Mochila

Ñunu

Red

ñunu, yoyu'u

Bozal



O

Oko

Veinte

Oko uxi

Treinta



P

paletayu'aa

Paleta de hielo

Pañu

Rebozo

Pe'lo

Pedazo

pe'lo, sukun xa'a

Tobillo

pipi, yuxi

Guajolotito



Q

Quihin noo yo

Lo alquilamos 

Quihin yo

Lo sacamos

Quindyaa yo

Lo quitamos

Quiñi 

feo

Quiñi ndaha yo

Lo empujamos (con las manos)

Quiñi saha yo

Lo pateamos

Quiñi yo

Lo apuñalamos

Quiñoho yo

Lo jalamos

Quisaha yo 

Lo empezamos

Quitatu yo

descansamos

Quita yo 

Partimos, salimos

Quitoo yo

Lo medimos

Quituu yo

aparecemos

quixi

pegajoso

Quixi yo

dormimos

quiyava

El año pasado

Qu-i-h-i- iñi yo

Tenemos hipo

Qu-i-h-i-n

Ancho 

Qu-i-hv-i- iñi yo

Nos gusta 

Qu-ihv-i yo

Entramos 

Qu-i-i-n yo 

Lo cogemos 

Qu-i-hvi xehe yo

Nos escondemos

Qu-in-i

El marrano 

Qu-in-i cuhu

jabali

Qu-it-i

El animal

Qu-it-i nduu

nahualt

Qu-it-i yo

Lo regamos

Qu-iv-i

El dia 

Qu-iy-i

El cantaro

Qu-iy-i

Listo y puntual 

Qu-iv-i

El dia 

Qu-iy-i 

El cantaro

Qu-iy-i

Listo 

Qu-i-z-i

La olla

Qu-iz-i yo 

Lo sacudimos 



R

Ra

El

Ra coxo

El hombre cojo

Ra cuaa

El ciego 

Ra cuu nuu

El jefe

Ra cu tyaa

Los chamacos 

Ra cu tyiño

Las autoridades 

Ra ndahvi

El hombre pobre 

Ra nd-iv-i

La paloma de collar 

Ra ndyaca ñaja

El jefe 

Ra ndyehe

El testigo 





ri, ru'u

Yo (formal)

Ro'o

Tu

rɨɨ

Borrego

rɨɨ sɨ'ɨ

Borrega



S

Sa

Acabo

Sa

Apenas

Sa

Luego

sa ɨɨ

Bendecir

Sa'a

Fabricar

Sa'a

Hacer

Sa'a kutu

Asegurar

Sa’a ndeva'a

Abusar

sa'a ndeva'a

Difamar

sa'an españa, ñuu sa'an, sa'an stila, ñuu nɨa, ñuu sa'an

Español

Sa'ma

Mantel

sa'ma

Servilleta

Sa'ma

Tela 

Sa'ma

Trapo

Sa'ma, toto

Ropa

Sa'va

Rana

Saa

Asi

Saa

Ave

Saa

Pajarillo

Saa

Pajaro

saa chii kuaan

Calandria (ave)

Saa, tuu

Zanate

Saa nusa

Entonces

saaxin

Calentarse

sai, kue'e xiti

Gripa

sai, kue'e xiti

Gripe

Saka

Amasar

Saka

Juntarse

Saka

Mezclar

sakui'na

Robar

Sami

Garza

San'da

Pierna

Sanchi

Ceñidor

Sanchi

Cinta

Sanchi

Faja

sancho ñɨɨ

Cinturon

Sandoo

Asear

sasɨɨn

Apartar

Sata

Atrás de

Sata

En (sobre)



T

Ta

El (líquido)

Ta

Ellos(líquidos)

Ta'a

Clavillo

Ta'an

Amiga

Ta'an

Compañera

Ta'an

Familia

Ta'an

Paisano

Ta'an

Pariente

Ta'an

Suceder

Ta'an

Uno a otro

Ta'an nañi

Compañero

ta'mi, kuxa'an

Oler

Ta'nda

Romperse

Ta'vi

Hendir

Ta'vi

Herencia

Ta'vi

Partido

Ta'vi

Partir

Ta'vi

Patrimonio

ta'vi, ndata

Rajar

ta'vi, ta'nu

Quebrar

Ta, nu

Si(afirmación)

Ta?

Pero?

Taa

Escribir

Taa

Hombre

Taa

Señor

Taa

Varon

Taa kua'a

Hombre valiente

taa kuu tuxi yutun

Carpintero

taa kuña'nu

Jefe

taa lulu, te lili

Niño

taa situ iku

Campesino

taa suchi

Muchacho

taa tasɨ

Brujo

Taa tata

Curandero

Taa tatan

Medico

taa xa'ni

Carnicero

taa xikonuu

Vagabundo

taa xikonuu

Vagamundo

taa xini

Borracho

taa ña'a

Novio

Taa ña'nu

Anciano

Taan

Mañana

Taan

Meter objetos

Taan

Temblar la tierra

Tachi

Aire

Tachi

Aliento

Tachi 

Bromista

Tachi

Chistoso

Tachi

Espíritu

Tachi

Respiración

Tachi 

Viento

tachi, indusu

Voz

tachɨ

Remolino

tachɨ kava nuu

Tornado

Taka

Nido de pájaros

tamarɨndo'o

Tamarindo

Tasu

Halcon



U

ugua

Amargado

u'vɨ

Doloroso

U'va

Salado

U'un

Cinco

Un

Lo

Un

El





Un’ti

Enebro

Un'ni

Estar amarrado

Un'un

Diente

Un, na

Cuando

Una

Ocho







Undi

Hasta

Undi

Desde

Undi nuu

Principio

Undi nuu

Anteriormente

uni

tres

unì ini

envidioso

unkù

¿que?

unkùa

¿que es?

u’un

cinco

u’va

salado

uvi

dos

u’vi

doloroso

uxa

siete

uxan

masa

uxi

diez


V

Va'a

Buen

Va'a

Buena

Va'a

Bueno

Va'a ka

Mejor

va'a xaan

Perfecto

va'a, vatuni

Bien

va'vi, ñaña (canis latrans)

Coyote

va, vasana

Tal vez

vàli

pequeños, chicos

Vanu

A poco

Vasana

A lo mejor

Vasu

Aunque

Vatu

Racimo

Vatu n'dixin

Aletear

Vatu'un

Uno nada más

vaxi

viene

vee

pesado

Ve'e

Casa

ve'e chuun

Gallinero

ve'e iin ndatiñu

Bodega

ve'e kuii

Ramada

ve'e kɨtɨ

Granja

ve'e saa

Jaula

ve'e skua'a

Escuela

ve'e tu'un

Academia

ve'echɨnu

Municipio

ve'esticia

Palacio municipal

ve'eñu'un

Iglesia

Vee

Pesado

Vee

Si (condiciones)

ve'eñu'un

Iglesia

ve'esticia

Palacio municipal

Viko

Día de fiesta

Viko

Feria

Viko

Nube

Vii

Con cuidado

Vii

Cuidado

vichi lɨɨ

Desnudo

vichi lɨɨ

Pelado

vichi

Soplador

vi'ncha

Chumbera

vixin

frio

vuxan

masa



X

Xa

Lo que

Xa

Que 

Xa

Ya

xa kuu, sɨɨn

Ademas

xaa

hacer

xàà

empezar

xaa

llegar

Xa'a

A favor de

Xa'a

Aca

Xa'a

Acerca de

Xa'a

Arrogante

Xa'a

De

Xa'a

Huella

Xa'a

Mango

Xa'a ini

Ser soberbio

xa'a, nuni xa'a

Nixtamal

xa'a, sɨ'ɨn

Pie

xa'a...ini

Ser arrogante

xa'an

Abono

xa'an

Grasa

xa'an

Manteca

Xa'an

Mantequilla

Xa'ini

Tarde

Xa'nda

Bofetada

Xa'nda

Cachetada

Xa'nda

Memela

xa'nda, kani

Golpe

xa'u'u, kui'na, taa xaan

Demonio

Xa'un

Quince

Xa'va

Barranca

Xaa

Brotar (la flor)

Xaa

Esponjar

Xaa

Florear

Xaa

Hinchar

Xaa

Nuevo

Xaan

Afilado

xaan, ni, ku chi

Muy

Xakoo

Tlacuache

Xaku

Corral

Xaku

Algo

xaku tɨ'lɨ

Por poco

xaku tɨ'lɨ

Casi

xakuaa iku

Antenoche

xakuɨñɨ

Detener

xakuɨñɨ, sindɨko…ini

Calmar

xana'an

Anterior

xana'an

Antiguo

Xani

Ser golpeado

Xani

Ser tocado

Xani

Soñar

xani, taka

Tocar

Xankoo

Fundar

xankoo, xinukoo

Establecer

Xankuini

Yolotepec

Xanu

Cuñada

Xasu

No es 

Xata 

Atrás

Xata

Detras

Xata'an

Adaptar

xata'an...ini

Agrandar

xata'an...ini, nduña'nu

Engrandecer

Xatu

Baul

Xatu

Benjamín

Xatu

Picante

Xatu

Picar el chile

Xatu

Último hijo

Xatu

Venenoso

xatu nduchi

Hacer llorar

Xatun

Ataud

xa’un

quince

xàxì

come

xiì

abuelo

xì’ì

bebe, toma

xì’i

esta muriendo

xììn

estuvo

xiìn

filoso

xì’ìn

con

xìkà

lejano, lejos

xikà

anda

xikò

vender

xina’à

hace tiempo, antes

xinanì

se llamo

xindàà

cuido

xindàtù

esperò

xindichì

se parò

xindìsò

cargò

xindita

se pararon

xindìxì

vistiò

xindòò

estuvieron

xindòsò

estuvieron encima

xindù’ù

estuvo

xinì

ve

xìnì

sombrero


Y

Ya

El (dios)

Ya'a

Águila

Ya'a

Aji

Ya'a

Café (color)

Ya'a

Chile

Ya'a

Hollín

Ya'a

Pasar

Ya'a kolo

Águila Real

Ya'vi

Caro

Ya'vi

Costoso

Ya'vi

Mercado

Ya'vi

Plaza

Ya'vi

Precio

Ya'vi

Sueldo

Ya'vi ini

Centro

ya, xa'a, ta kuu

Para

Yaa

Cancion

Yaa

Canto

Yaa

Ceniza

Yaa

Instrumento

Yaa

Lengua(órgano)

Yaa

Llama

Yaa

Musica

Yaa

Totalmente

Yaa

Limpio

Yachi

Aprisa

Yaka

Granero 

Yaka

Remolino de pelo

Yaka

Troje

yakan, chi nusa

Por eso

Yakua

Desalineado

yakua, yo'o

Chueco

Yakuin

Armadillo

Yamani

Favor

Yasin

Delicioso

yasun, va'a

Sabroso

Yati

Aproximadamente

Yati

Cerca(lugar)

Yavi

Agave

Yavi

Caverna

Yavi

Cueva

Yavi

Hoyo

Yavi

Maguey

Yaxin

Frajil

Yaxin

Jicara

Ye'e

Patio

Ye'e

Puerta

ye'e, xu'un

Brillante

Yiki xini

Cráneo

Yinda'a

Dominar

Yixia

Amacizar

Yixin

Filtrar

Yixin

Penetrar

yixɨ

Falo

yixɨ

Pene

yixɨ

Verga(miembro viril)

Yo'o

Cordon

Yo'o

Cuerda

Yo'o

Mecate

Yo'o

Raiz

Yo'o

Reata

Yo'o

Torcido

yo'o naa yo

Todos nosotros

Yo'o yuku

Bejuco

Yo'o yuu

Honda(arma)

yo'o, ri, ru'u

Nosotros (informal)

Yo'o un

Tu

yo'o, xa'a

Aqui

yo'o, xa'a

Este (está)

Yoko 

Espiga

Yoko

Panal

Yoko

Vapor

Yolii

Violin

Yoo

Luna

Yoo

Mes

Yoso

Metate

Yotarra

Guitarra

Yu'a

Hilo

Yu'u

Boca

Yu'u

Borde

Yu'u

Dialecto

Yu'u

Espantar

Yu'u

Lenguaje vulgar

yùù

con miedo 

yu’u la’va  

chimuelo 

yu’va

hielo

yu’va 

hilo



Z

Zaa


El pajaro 

Zaa un ndohyo

El gallito de agua 

Zaa nu vico 

La golondrina 

Zaa tazu ndyihi

El gavilancillo 

Zaa tiyaha cuaha

La tanagra 

Zaa xini ndoho 

El capulinero 

Zacaa yo 

Lo levantamos hacia arriba

Zacaca yo 

Lo hacemos andar 

Zacaca ña sii lee

Ella hace andar 

Zacahndi yo 

Le disparamos 

Zacahnu yo 

Los estimamos 

Zaca iñi yo 

Somos bromistas 



Zacanda yo 

Los movemos 

Zacaña yo 

Lo pescamos 

Zacasi yo 

Lo alimentamos 

Zacoyo yo 

Lo desgranamos 

Zacuaha yo

Lo estudiamos 

Zacuahnu yo 

Lo criamos

Zacuii yo 

Lo despellejamos 

Zacuizo yo 

Lo hervimos 

Zacunaa yo 

Lo perdimos 

Zacutaxi yo 

Lo callamos 

Zacutu yo 

Lo adornamos 

Zacutya yo 

Lo hacemos redondo

Zacutyi yo 

Lo bañamos 

Zacuu yo 

Lo hacemos 

Zacuvee yo 

Lo pesamos 

Zaha canaa yo 

Lo ganamos 

Zahan 

El idioma español 

Zaha yo lusa 

Lo tratamos 

Zaha yo prueba 

Luchamos 

Zahma 

La ropa 

Zahuhva yo 

Bostezamos 

zahva

La rana 

Zahvi yo 

Lo tapamos 

Zaleru 

La garza 

Zama 

El traje 

Zama noo yo 

Lo cruzamos 

Zamaru 

La cobija 

Zama yo

Lo cambiamos 

Zama yuhu yo 

Nos equivocamos 

Zami 

La garza 

Zana  

Loco 

Zanaa yo 

Lo borramos 

Zanandacu yo 

Lo dibujamos 

Zanandutu yo 

Lo rellenamos 

Zanatani yo 

Lo destruimos 

Zana xiñi 

Loco 

Zanazaa yo 

Lo calentamos 

Zandaru 

El soldado 

Zandasi yo 

Quitamos manchas o mugre 

Zandavi ñaha yo 

Lo engañamos 

zandavu

El centavo 

Zandita yo 

Lo quitamos 

Zandoho 

El pueblo de jamiltepec

Zandoo yo 

Lo dejamos 

Zandoyo yo 

Lo despertamos 

zandu

El santo 





diccionario español- mixteco 


a

nuu

abajo

ninu

abajo

vee

abandonar 

xndoo

abanicar 

ṭ-i-v-i-

abeja

ñuñu

abono 

ja’an

abrazar 

kunu nchaa 

abrir

kuiña

abrir

kunà

absolutamente 

ku-i-t-i-

absorber

Ko'o

abuela 

vela, nana, ña’ñu

Abuela(Guerrero)

xitàn

Abuelo (Guerrero)

xiì

abuelo

velu

abundante 

kuiña

abusar 

sa’a ndev’a

aca

ja’a 

acabar 

xnd-i-’ -i-

acabo

sa

acarrear 

kuiko

aceptar 

kuanta’u

acerca

s-i-k-i-

Acerca de (Guerrero)

Xa'à

acero

kaa

acordarse

Ndika’án ini

adelantar

kunúú

ademas

síín

adentro

ini

adobe

Ndð'o

afilar

Ndiku'ún

aflojar

sitáya

afuera

Kè'è

agarradera

Sð'o (como de cántaro) 

2. xå’á (como de sartén)

Agarrar 

1. ki’in 2. tiin

agua

tìkuíì

aguado

kuíi (como atole) 

aguantar

kundeé

ahora

vitin

aire

tåchí 

mal aire nímå (espíritu de un muerto)

ala

ndixín

alabar

kixaa ká’nú

algodón

kachì

algunos

sava

alto

súkun, kâní

allà

1. kaá (a la vista) 

2. ikán (fuera de la vista) 

3. ñåá (cerca del oyente)

amamantar

sichíchín

amanecer

tuvi

Amarrar 

katún

amigo

ñañi

anciano

chee

andar

kaka

andrajoso

lá’la

Animal 

kití

ante

nūú

antes

Xina'á, yåchš

anteayer

kiuun

antier

kiuun

año

kuiya

apagar

Nda'va

Aprender 

Sikuá'á

apretado

kutù

apuñalar

kani

apurado

Ndinuni lo’o

Aquí 

Yó'ó

Aquel 

1. kaá (visible) 

2. ikán (fuera de la vista) 

3. ñåá (cerca del oyente)

Arbol 

itún

arder

Ka'un

ardilla

 ndikuáñú

arete

undila

Arreglar 

Sindá'a, sinduvá’a 

2. vt kixaa vií (poner en orden) 

3. v prnl nda’a, nduvå’a arreglar asunto kixaa nani

arriba

ninu

Asi 

saá

asiento

tai

ataud

xatún

atender

koto

Atrás de

satá

Autoridad 

ichí

avisar

Nditú'ún

ayer

kuni

Ayudar 

1.chindeé 

2. koto (atender)


baboso

kan-i-i-

bailar 

kataja’a

bajar

xnuu

Bajar 

1. vt sinúú 

2. vi nuu

Bajo 

ninu

balde

ka’a

banco

teyu

bañar

skuchi

bañar

1. vt sikúchí 2. vt sikáá (en temazcal) 3. v prnl kuchi 

4. v prnl kaa (en temazcal)

barato

ka’a

babarcoa

jijnu

barranca

xa’va

Barranca 

ivi

barrer

najista

Barrer 

Ti'ví

barriga 

chii

Barro 

Ndå'i (mojado)

Bastante 

Kuà'á, kini, ní

basura 

jayaka

Basura (Guerrero)

Mì'ì

batea

nundoo

Bautizar 

sikúchí 

2. v prnl kuchi

Beber 

Ko'o dar de beber sikó’ó

becerro

chelu

bejuco 

yo'o yuku

bendecir 

sa ii

benjamin 

xatu

besar

teyu’u 

bestia 

kiti ndiso

biceps

leko 

bien 

va'a, vatuni

Bien 

1. vå’a 

2. luvi, latún (hablando de una acción)

bigote

ixi yu'u

bisnieto

se'e chani sukua

blanco

kuixin, xikiyi

Blanco (Guerrero)

yaa

blando

vitae

blanquillo

ndivi

blusa

su’nu

boca 

yu’u

boda

viko nanda'a

bodega

ve'e iin ndatiñu

bofetada

xa'nda

bonito

latun, luvi, tili

bordar

kitu

borracho

taa xini

borrar

nda’va

borrega

rii si'i

borrego

rii

bosque


a




bravo

Kue'e

brillante 

Yé'e

Bromista 

tachí

brotar

Kana 

bueno

Va'a

buscar

Nduku


C

cabello

ixi

cabeza

Xi'ni

cachetada

Xå'ndá

cada

iin iin, tá

caer

1. ndikava (de encima de algo; suj. sing.)

2. kðyo (de encima de algo; suj. pl.) 

3. nduva (no de alto)

Cajón 

Xåtún (de madera)

cal

káká

calabaza

Ikin 

Caldo 

ndaí

Calentar 

sisâá 

2. v prnl såá

Calentura 

kanì

Caliente 

Ì'ni

Calmar 

1. vt sindîko ini 

2. v prnl ndško ini (de enojo o tristeza) 

3. v prnl kindaa (dolor)

Cama 

xito

Cambiar 

nama

Caminar 

kaka

Camino 

ìchì

campana

kàà

Campo 

ikù

Cancion 

Yaa 

Cantar 

Kata 

Cantaro 

yoo

Canto 

yaa

cara

nuù

Cargar 

1. kundiso (en el hombro o la espalda) 2. kuni’i (en la mano)

carne

kúñú

Caro 

Ya'vi

Carro 

itùn

Carta 

tùtù

Casa 

Ve'e

Casar 

Sitíndå'á, tindå’á

Dar 

1. taxi 

2. kana, kuun (producir)

De 

Xa'à

Debajo de 

tixin, ninu

Decir 

Kachi 

Dejar 

sindôo 

2.ndðo

Delante 

nuù

Delicado 

delisioso

yasìn

Delito 

Kuachi 

Dentro 

ini (de una cosa) 

2. tixin (de un tiempo)

Derecha 

Kuà’à

Derecho 

ichì

Desamarrar

ndaxín

Desobediente 

So'o

Desatar 

ndaxín

Despacio 

kuee

Detrás de 

satà

Dia 

1. kiví 

2. nduví (la parte del día cuando hay luz)

Diente 

nuù

Diez 

Uxi 

Dificil 

ndíchi

Diferente 

síín

Dinero 

Xù'ún 

Dios 

Ndióxi

Doler 

1. ku’vi 

2. kaxí (cabeza o vientre)

Doloroso 

U'vi

Donde 

nuú

Dònde 

1. ¿má’å? 

2. ¿míí?

Dormir 

Kusun 

dos

uvi

Durante 

Tixin 

Duro

Te'è

Echar 

chikàa

Ejote 

ndìchì

El, ella 

ra, ta (hombre) 

2. ñá, yá (mujer) 

3. nú, tún (árbol, cosa de madera o máquina) 

4. rí, tí (principalmente los animales y cosas redondas) 

5. rá, tá (líquido) 

6. ña, ya (cosa que no es de madera, fruta o líquido) 

7. ña’á (alguien ya mencionado)

Electricidad 

Ñu'u

Ellos, ellas 

1. ndå (unos cuantos hombres) 

2. ná (mujeres) 

3. tún, nú (árboles, máquinas o cosas de madera) 

4. rí, tí (principalmente los animales y las cosas redondas) 

5. rá, tá (líquidos) 

6. yå (cosas que no son de madera, frutas o líquidos) 

7. ña’á (los que han sido mencionados) [Estos pronombres también sirven para los otros pronombres del español que indican la tercera persona de plural.]

Elote 

ndixín

Emborrachar 

Sikó'ó

Empezar 

kixáá

En 

nuù

Encima 

Ninu 

Enfermedad 

kue’e

Enfermarse 

Ku'vi 

Enfriar 

sindîko

engordar

Sindà’a

Enojar 

sisaà

entender

Kuni so’o

Entonces 

Saá

Entrar 

Keta 

Entre 

Nuù 

Enviar 

Ti'vì

envidioso

Uní ini

Escapar 

kaku

Escarbar 

kata

Escoba 

ndàkù

Escribir 

taa

Escuchar 

Kuni so’o

ese

1. kaá (a la vista) 

2. ikán (fuera de la vista) 

3. ñåá (cerca del oyente)

Espiritu 

Nima, tachi 

Español 

Sà'an

espalda

sata

Esperar 

kundatu

Esposa 

si’i


Falta 

kumanì

familia

Ta'an

Favor 

yamaní

Feo 

kini, ndasí

Festejar 

kixaa kánú

Fiebre 

Ka'ní

fiesta

vikó

Filoso 

xiìn

Flaco 

leke

Flojo 

1. xúxán (persona o animal) 

2. taya (cosa)

Flor 

Ita 

Frio 

Vixin 

Frijol 

nduchi

Fruta 

Kui'i

Fuego 

Ñu'u

Fuerte 

ndee

Fuertemente 

ndeé, ndinuni lo’o

Fuerza 

ndeec

Fumar 

Ka'mi

Fundar 

jankoo




Gallina 

chuun

Gallinero 

Ve'e chuun

Gallo 

Li'i 

ganar

kundee

Garganta 

sukun

Garza 

Sami 

Gato 

Vilu 

Gavilan 

Xi'ña

Gente 

yivi

Germinar 

Ka’ndi

Golpear 

Chi'i

Goma 

siki nchaka

Gordo 

kanú

Gota 

yuyu

Gotear 

Ji'in 

Granada 

Tina'ma 

Grande 

1. ka’nu (singular) 

2. na’nu (plural)

Granizo 

ñiñi

Grano 

1. ndi’yi 

2. tindoto (que sale del ojo)

Grasa 

Xa'an 

Grava 

Yuu kukuachi

Grave 

Ka'u 

Grillo 

ndikoso li’li

Gripe 

Kue'e xijni

Gritar 

kana

Grueso 

Kokon 

Guaje 

Nduva 

Guajolota 

koni

Guajolote 

Ko'lo

Guajolotito 

pipi

Haba 

nduchi stila

Haber 

koo

Hablar 

Ka'an 

Hacer 

Sa'a

Hacia donde 

nuu

hacha

kaa

halcón 

tasu

hallar

Kani'in

Hamaca 

Chu'va

Hambre 

Soko 

Harina 

yuchi

Hasta 

Undi 

Hasta donde 

Nandi 

Heredar 

Ni'in 

Herencia 

Ta'u

Herir 

Tuji 

Hermana 

1.Kua'a (de un hombre) 2. ku’u (de una mujer)

Hermano 

1. ñani (de un hombre) 

2.kua’a (de una mujer) medio hermano ñani uu (de un hombre)

Hervir 

kītī

Hiel 

Kava 

Hielo 

Yu'va

Hierva 

Yuku kuii

Hierba buena 

taminu

Higado 

Staja'a

Higo 

tīchī vixi

Higuanilla 

Na'ña

Hijastro 

Se'e uu

Hijo 

se’e 

hija se’e sī’ī 

hijo se’e yīī 

primer hijo se’e nuu último hijo xajnu

Hilera 

Yukun 

Hilo 

Yu'va 

Idioma 

Yu'u

Idolo 

ndoso

Iglesia 

Veñu'un

Ignorancia 

Jnu'un ñaa

Igual 

īīn ni, īīn nuu

Iguana 

Ti'ichi

Imitar 

ndaku

Impedir 

kasī

Implorar 

Ka'an nda’u

Importante 

kanu 

Inflamar 

kakītī

Inflar 

Chu'un tachi

Instrumento musical 

yujnu yaa (de madera)

Insultar 

kananchaa

Inteligente 

ndichi xini

Interrumpir 

kasī

Intestino 

jitī

Investigar 

nduku jnu’un

Invitar 

Kana 

Invocar 

kanajaa

Ir 

Ki'in

irse

Kua'an 

ixtle

ndaa

Izquierda 

Sajni 

Jabon 

nama

Jalar 

jista

Jamiltepec 

Ñuu Kaxndo’o

Jarabe 

nducha tajna (medicina)

Jarro 

Tīndo'o

Jaula 

Ve'e saa

jefe

chaa kuña’nu

Jicara 

Yajin 

Jitomate 

tīnana kua’a

Joven 

chaa suchi

Jugar 

kusīkī

Juntado 

tutu

Juntar 

Stutu 

La 

un

Labio 

ñīī yu’u

Labrar 

Ta'u

Lado 

Xiin

Ladrar 

Kui’ña

Ladron 

Ñakui'na

Lagartija 

ndikaleya

Lagarto 

koo yuchi

Lago 

mini

Lagrima 

nducha nuu

Laguna 

Mini 

Laja 

yuu yaxin

Lamer 

nayuu

Lana 

ixi

Langosta

Ndīkua'yī

Lanzar 

Ski'in

Largo 

kani 

Lastimar 

ja’i

Lavar 

nakacha

Lazo 

Xeyu 

Lechuza 

chuun sayu

Leer 

ka’u

Lejos 

jika 

Lengua 

yaa

Lenguaje 

yu’u

Lento 

kuee

Leña 

nduku

Leon 

Ndīka'a

Levantar 

Kani'in

Liberar 

sia 

Macho 

Kitī ndee

Machucar 

cha’ma 

Madera 

yujnu

Madrastra 

Nana uu

madre

nana

Madrina 

nana lina 

Madurar 

Kuchi 

Maguey 

yau 

Maiz 

nuni

Mal 

kue’e

Malacate 

kacha 

Maloja 

Ndayo'o

Mama 

nana

Mamar 

Kaxin 

Mamey 

ndika ja’a

Mandar 

Taji 

Mano 

Nda'a

Manojo 

nu’ni

Manteca 

Xa'an 

Mantel 

Sa’ma 

Mañana 

ijña

Mapache 

Ma'an 

Maquila 

nundoo

Mar 

nducha mar

Marcar 

Ka'yu

Marchar 

kaka

Marchitar 

xii

Marido 

yīī

Mariposa 

tīkuva

Marrano 

kīnī

N

Nacer 

Kaku 

nada

Tundo 

Nadar 

Sucha

Nalga 

tīluxuu

Naranja 

tīkuaa

nariz

yuxijni

Necesitar 

Kuni 

Negro 

jnuu

Nene 

suchi yīkīn

ni

ni 

Nido 

Taka 

Nieto 

Se'e chani

ningún

ni īīn

Niño 

Suchi 

Nixtamal 

yaa

no

Tu, tuu

Noche 

niñu

Nogal 

Nusu'va

nombre

sīvī

nopal

vi’ncha

Nosotros 

ri

Nube 

viko

Nuca 

kasukun

Nudo 

tīkajnu (de mecate)

Nuera 

Se'e janu

Nueve 

Iin 

Nuevo 

jaa

Nuez 

Su'va

O

xi 

Oaxaca 

Nunduva

Obedecer 

kuandatu

Obligar 

chayīka

Observar 

nde’e

Obstruir 

ndasī

Obtener 

Ni'in 

Ocotal 

nuyuxia

Ocultar 

Chisa'yi6

Ocupar 

kuajniñu

ocurrir

kuu

Ocho 

una 

Ofender 

skitī…ini

Oficio 

tutu

Ofrecer 

Ka'ñu

oido

so'o

Ojo 

nduchi

oler 

Jna'ni

olla 

kīsi

olor

Ndu'va

Olote 

sañii

Olvidar 

Naa ini

ombligo

jitī ko’o

Once 

Uxi iin

Orar 

Kakanta'u

Ordeñar 

Ku'ni

Oreja 

So'o

Orgulloso 

vixi…ini

Oriente 

nuu kaña ndikandii

orilla

Yu'u

Padrastro 

Tata uu

Padre 

Tata

Padrino 

Tata linu

Pagar 

Cha'u

Pajaro 

Saa 

Pajaro carpintero 

liki

Palabra 

Jnu'un

Palacio municipal 

vesticia

palido

kuaan

Palito 

chuxi 

palma 

yukuñuu

Palma 

ini nda’a (de la mano)

Palmilla 

nukuka

Palo 

yujnu

Paloma 

Sata 

Palpitar 

kanda añu

Paludisimo 

Kue'e xnu’un

Pan 

staa stila

Panal 

staa stila

Pantano 

Ko'yo, ndo’yo

Panteon 

siki kava

papa

Tikuiti

papà

tata

Papaloquelite 

nduva ndusu

papel 

tutu

Para 

ja kuu

parar

Kani 

Parecer 

ndaku

pared

Nama 

Peine 

kuka

Q

Que 

Na

que 

ja

Quebrar 

Ta'u 

Quedar 

kuu

Quejar 

kanaa

Quelite 

yuva

quemar 

Ka'ma 

Querer 

kuni

quien 

Nau 

Quieto 

Na'in

Quijada 

yiki yu'u

Quince 

Xia'un

Quiote 

Yutu 

quitar 

kenchaa

Quitarse 

kuxio

Quintonil 

yuva tajiti

R

rabioso

Tikue'e

racimo

vatu

Raiz 

Yo'o

Rajar 

ta’u

Rama 

nda’a yujnu

ramada

Ve'e kuii

rana

Sa'va

rapido

Yachi 

Rascar 

koyo

Rasposo 

ndaki

rastro

Te'e

Rastrojo 

Ndayo'o

Rasurar 

sete

rata 

Lusu 

Rato 

iin nuu ni

Raton 

lusu

rayo 

ndava

Reata 

Yo'o kani

Rebasar 

kanduu

Rebotar 

kanda

reboso 

pañu

recibir

Kuanta'u

Recio 

Ni'in

Reclamar 

Ka'an

Recoger 

nastutu

Reconocer 

nakuni

reconstruir

Nasa'a

Recontar 

Naka'u

Recordar 

Na'an 

Recorrer 

kuikonuu

S

Saber 

kuni

Sabio 

ndichi xini

Sabrosamente 

asun

sabroso

va’a

sacar 

tava

Sacerdote 

sutu

Sacudir 

kaja

Sagrado 

ii

salado

U'gua

Salir 

kaña

salsa

Nducha'a

saltar 

kanda

Saludar 

Kanxia'u

Salvar 

nama 

Sangre 

Ñiñi 

Tabaco 

yuku inu

Tal vez 

va

tallo 

yujnu ita (de flor)

Talon 

xee

tamal 

staa ñama

Tambien 

suni

Tardar 

kukuee

Tejer 

kunu

Temblor 

kukuee

temporada

viko ñuu

tener 

kunchaka

Tequio 

jniñu komu

tercio

chiso (de leña)

tezontle

yuu ñuñu

tipo 

nuu

Tirar 

kacha

tia 

xixi

tio

xito 

Tlacoache 

jakoo

tocar

kaxin

U

Un, una

iin

unido

iin nuu

unir

Chajna'an

uno

iin

unos

sava 

Untar 

Chi'i

uña

jniñu

Usado 

Tu’u 

Usar 

kuajniñu

Usted 

ni

V

Vaciar 

koyo

vagabundo

chaa jikonuu

Valer 

nchaa

vamonos

Cho'o

Vapor 

yoko

vara 

yujnu xii

veinte

oko

velar

kondito

Y

ya

ja

ya no 

Tukaa

Yema de huevo

ndivi kuaan

Yerno 

Se'e kasa

yo

Ru'u, ri (informal) 2. saña, 1 na (formal)

Yunta 

xndiki

Z

Zacate 

icha

Zanate 

saa jnuu

Zanja 

jichi

zapato

ndijña

zapotal

nundoko

zapote

ndoko

zarzamora

neñu koo

zorro

ñukuii ina




Comentarios
* No se publicará la dirección de correo electrónico en el sitio web.
ESTE SITIO FUE CONSTRUIDO USANDO